مقایسه ویژگی های ترسیمی کودکان خانواده¬های تک فرزند و چند فرزند بر اساس آزمون ترسیم...

مقایسه­ ویژگی های ترسیمی کودکان خانواده­های تک فرزند و چند فرزند  بر اساس آزمون ترسیم خانواده

حسین کاویان فر[1]، حبیب الله نادری[2]، عادله اصلی پور^ð[3]

چکیده

 زمینه و هدف: آزمون ترسیم خانواده برای بررسی عملکرد خانواده، کیفیت  دلبستگی کودک  - والد، رابطه کودک با سایر اعضای خانواده مفید است. هدف از انجام پژوهش حاضر،مقایسه ویژگی های ترسیمی کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند براساس آزمون ترسیم خانواده بود.

روش: پژوهش حاضر، علّی مقایسه­ای بود و جامعه آماری شامل تمامی کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند (دختر و پسر) 7 تا 10 ساله مراجعه کننده به مرکز مشاوره و خدمات روان شناختی سرای تداوم شهر ساری در بهار 1396 می باشند. نمونه­ شامل 14 کودک تک فرزند و 16 کودک دارای خواهر و برادر می باشند که با توجه به تمایل شان برای کشیدن نقاشی خانواده از بین کلیه کودکان مراجعه کننده انتخاب شدند. ابزار پژوهش، آزمون ترسیم خانواده (به شیوه کرمن) بود. جهت تحلیل داده ها از مجذور خی استفاده گردید.

یافته ها: نتایج نشان داد که  بین کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند در اولین شخص ترسیم شده (04/0 = p) و افزودن فردی جدید (011/0 = P) تفاوت معنادار وجود داشت. در شاخص­های ترسیمی تفاوت معناداری بین کودکان دو گروه مشاهده نگردید.

نتیجه گیری: ترتیب تولد و تعداد فرزندان یکی از عوامل موثر در شکل گیری شخصیت، ویژگی های عاطفی و رفتاری کودکان است  و آزمون ترسیم خانواده ابزار مناسبی است تا کودکان در فضایی امن، انگیزه ها، ترس ها و تمایلات شان را بیان کنند.

کلیدواژه ها: ویژگی های ترسیمی، تک فرزند، چند فرزند، ترسیم خانواده         

مقدمه

نقاشی بیان کننده احساس و شخصیت کودک است. کودکان در بسیاری از مواقع نمی توانند یا تمایل ندارند مشکلات خود را به صورت کلامی با دیگران در میان بگذارند، لذا نقاشی یکی از کارآمدترین روشها برای شناخت ویژگی های عاطفی و روانی کودکان در فعالیت های روان شناسی و روانپزشکی می باشد (1). نقاشی برای کودکان فقط ابزاری جهت بیان عواطف و هیجانات  نیست (2) بلکه کودکان هنگام ترسیم،  ادراک خود را از افراد و اشیا به تصویر می­کشند(3). آنها با هر نقاشی، جزیی از وجود خویش را نمایان ساخته و به شیوه ای امن تفکرات، ترس ها، رویاها  و ایده هایشان را بروز می دهند. به همین دلیل است که این ابزار وسیله­ی مناسبی برای راه یافتن به دنیای پر رمز و راز آنان تلقی می شود (4). روان تحلیل گران معتقدند کودکان به هنگام کشیدن یک تصویر یا رنگ آمیزی آن، ناخودآگاه گوشه هایی از وضعیت عاطفی خود را بیان می کنند (5). یونگ معتقد است نقاشی عامل رمزگشایی ذهن افراد به شمار می رود و تست ترسیم، ابزاری برای آشکار کردن ناهوشیار و نیمه هوشیار است که مراجع قادر به بیان کلامی آنها نمی باشد(2).  

آزمون ترسیم خانواده یکی از بهترین آزمون های ترسیمی جهت بررسی مشکلات هیجانی، رفتاری و سازشی کودکان است، زیرا کودکان مهمترین بخش از دوران زندگی خود را در خانواده می­گذرانند و مشکلات آنان ارتباط نزدیک با خانواده دارد (3). فرافکنی در آزمون ترسیم خانواده به سادگی و با وسعت زیاد صورت می گیرد. کودکان در جریان مصاحبه، به دلیل آگاه بودن از مقاصد جستجوگرانه بزرگسالان، احساسات واقعی خود را نسبت به خانواده شان بیان نمی کنند. لذا هنگام به تصویر کشیدن افراد خانواده،  خود را کمتر کنترل نموده و با آزادی تمام ترس ها، تمایلات، احساسات و تردیدهایشان را بیان می کنند (6). پروکاسیا و همکاران (7) در بررسی تاثیر سبک دلبستگی بر ترسیم خانواده کودکان سنین دبستانی نشان دادند که در نقاشی های کودکان دلبسته ایمن، نشانگرهای مثبت و مناسب، همچنین احساس یکپارچگی و ثبات در مورد خود و دیگران وجود دارد. گرنهارت(8) در بررسی تفاوت نقاشی خانواده در کودکان بر اساس فرهنگ نشان داد که موقعیت و نحوه قرارگیری اعضای خانواده در نقاشی تحت تاثیر زمینه فرهنگی و درک کودکان از خود، خانواده و اجتماع قرار دارد. روی و فان(9) در مقایسه ترسیم خانواده کودکان خانواده های تک والدی، سنتی و مهاجر نشان دادند که کودکان خانواده های تک والدی نسبت به خانواده های سنتی و مهاجر، بیشتر به حذف پدر یا مادر در نقاشی خود اقدام نمودند. گیلی، هاشمیان، پاکدامن و ابوالمعالی (1) در مقایسه ویژگی های ترسیمی کودکان بدسرپرست با کودکان عادی 5 تا 11 سال بر اساس آزمون ترسیم خانواده، نشان دادند که بین نوع سرپرستی و ترسیم اولین شخص ترسیم شده، حذف کامل، همسان سازی هوشیار و پویایی ترسیم تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین بین ارزنده سازی و ناارزنده سازی در کودکان بد سرپرست و عادی تفاوت وجود دارد. فداکار و همکاران (4) در مقایسه ترسیم خانواده کودکان دارای مادر شاغل و کودکان دارای مادر خانه دار، نشان دادند که کودکان پسردارای مادر شاغل در مقایسه با کودکان پسر دارای مادر خانه دار و دختران دارای مادر شاغل بیشتر به حذف خود، ناارزنده سازی مادر، ارزنده سازی پدر، همسان سازی ناهشیار با پدر پرداختند.

صادق آبادی و همکاران (10) در بررسی تفاوت های جنسیتی در آزمون ترسیم خانواده، نشان دادند که بین دختران و پسران در استفاده از رنگ های گرم، رنگ های سرد، تعداد رنگ ها، جزییات ضروری و غیرضروری، تناسبات اندام و کلیشه های جنسی، ترسیم ارتباطات و ترسیم اول فرد همجنس، تفاوت معناداری وجود دارد.

یزدانی و بخشی (2) در مقایسه واکنش های روان شناختی کودکان عادی و تیزهوش بر اساس آزمون ترسیم نشان دادند که بین واکنش های روان شناختی کودکان عادی و تیزهوش تفاوت معناداری وجود دارد. شاکریان (6) در مقایسه ترسیم خانواده کودکان در خانواده های عادی و تک والدی نشان داد که کودکان خانواده های تک والدی بیشتر از کودکان خانواده های عادی در ترسیم های خود واکنش های عاطفی نسبت به خانواده از جمله حذف خود و اعضای بدن، حذف یکی از والدین، ترسیم والدین با فاصله و تنوع رنگ کمتر را بروز می دهند. آدلر معتقد است یکی از عوامل مهم در شکل گیری شخصیت و سبک زندگی کودکان، ترتیب تولد و اندازه خانواده می باشد. گرچه برداشت افراد از موقعیتی که در آن متولد شده اند از مرتبه عددی مهمتر است، اما ترتیب تولد نیز بااهمیت می باشد. آدلر برای افراد با ترتیب تولد متفاوت، ویژگی هایی را در نظر گرفته است مانند احساس شدید قدرت و برتری، اضطراب زیاد و حالت تدافعی بیش از حد در فرزندان اول، داشتن حس همکاری و علاقه اجتماعی در فرزندان دوم. نازپرورده بودن فرزندان آخر و داشتن حس برتری اغراق آمیز و خودپنداره کاذب در تک فرزندان (11). کودکان هنگام ترسیم خانواده علاوه بر والدین، کیفیت روابط شان در گذشته و حال، با خواهران و برادران  را نیز فرافکنی می کنند. از آنجایی که زندگی عاطفی کودکان به این روابط وابسته است، می توان انگیزه های پنهانی رفتارها به ویژه رفتارهای نابهنجار آنها را از طریق تفسیر نقاشی هایشان، آشکار ساخت (3). با استفاده از آزمون ترسیم خانواده می توان به ویژگی های کودک با توجه به ترتیب تولدش، موقعیت کودک در خانواده، نوع رابطه با خواهر و برادر، تعارضات و کشمکش های بین آنها، همچنین نحوه برخورد والدین با کودکان پی برد.

سویی، وانگ، لیو و وانگ (12) در بررسی اثرات تک فرزند بودن، انسجام  و تعارض خانواده بر مشکلات رفتاری نوجوانان دارای والدین بیمار نشان دادند نوجوانان دارای والدین بیمار، مشکلات رفتاری بیشتری نسبت به نوجوانان دارای والدین سالم از خود نشان می دهند. از میان دخترانی که در خانواده و با والدین بیمار زندگی می کردند، در آنهاییکه خواهر و برادر داشتند، مشکلات بیشتری دیده شد. انسجام بین اعضای خانواده می تواند مشکلات رفتاری نوجوانان با والدین بیمار را کاهش دهد.  تاوارس (13) در بررسی ویژگی های رفتاری تک فرزندان در مقابل فرزندان اول و نوجوانان دارای خواهر و برادر نشان داد که تک فرزندان نسبت به فرزندان اول و نوجوانان دارای خواهر و برادر به احتمال کمتری به سمت الکل کشیده شده و دچار مسمومیت با الکل می گردند. همچنین پیشرفت تحصیلی تک فرزندان نسبت به نوجوانان دارای خواهر و برادر بالاتر است. وانگ (14) در پژوهش خود دریافتند تک فرزندان، نسبت به کودکان دارای خواهر و برادر، از نظر هوش، کارایی و میزان سازگاری در سطح مطلوب تری قرار دارند. ساطوریان، طهماسیان و احمدی (15) در مقایسه مشکلات رفتاری کودکان در خانواده های تک فرزند و دو فرزند نشان دادند که در مشکلات برونی سازی و درونی سازی، میان تک فرزندها و دوفرزندها تفاوت معناداری وجود داشت. کودکان خانواده های دو فرزند، در مشکلات رفتاری (برونی سازی و درونی سازی) وضعیت کاملا بهتری نسبت به تک فرزندها داشتند. سردارپور و همکاران (16) در بررسی اختلال های رفتاری در کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند شهر تهران، دریافتند که فراوانی اختلال سلوک براساس گزارش والدین و اختلال کمبود توجه – بیش فعالی براساس گزارش معلمان، در کودکان خانواده های چند فرزند به مراتب بیشتر از تک فرزند می باشد.

با توجه به مطالعات انجام شده در رابطه با اهمیت والدین و سایر اعضای خانواده و رابطه­ی آن با نقاشی کودکان، پژوهش حاضر با هدف مقایسه ویژگی های ترسیمی کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند براساس آزمون ترسیم خانواده انجام شده است.

  روش

پژوهش حاضر از نوع علی مقایسه­ای و جامعه آماری این پژوهش، شامل کلیه کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند(دختر و پسر) 7 تا 10 ساله مراجعه کننده به مرکز مشاوره و خدمات روان شناختی سرای تداوم شهر ساری در بهار 1396 می باشند (42 N=) . نمونه­ی مورد مطالعه شامل 14 کودک تک فرزند ( 8 دختر،  6 پسر) و 16 کودک دارای خواهر و برادر (10 دختر، 6 پسر) می باشند که با توجه به تمایل شان برای شرکت در پژوهش و کشیدن نقاشی خانواده از بین کلیه کودکان مراجعه کننده انتخاب شدند. بعد از اجرای آزمون از طریق مصاحبه با مادرانِ کودکان شرکت کننده در پژوهش، اطلاعاتی در مورد وضعیت کودک در خانواده، نوع رابطه با والدین، خواهر و برادر کسب گردید. این پژوهش با رعایت محرمانه بودن اطلاعات و مشخصات کودکان در هر دو گروه، انجام گرفت. در این پژوهش از آزمون ترسیم خانواده استفاده گردید. آزمون به شیوه کرمن اجرا شد. به این صورت که از آزمودنی ها خواسته شد تا با استفاده از مداد، خانواده ای را که دوست دارند و در ذهن خود مجسم کرده اند، بر روی کاغذ به تصویر بکشند. سپس در مورد نقش، جنس، سن و احساس اشخاص ترسیم شده نسبت به هم و این که دوست دارد جای کدام یک از افراد باشد، از کودک سئوالاتی پرسیده شد. اجرای آزمون به مدت 3 ماه (بهار 96) به طول انجامید. آزمون در اتاق مشاوره،  به صورت انفرادی و توسط محقق (دانشجوی دکترای روانشناسی) انجام گردید و یافته­های حاصل از نقاشی­های کودکان برای پایایی بیشتر توسط دیگر محققان این پژوهش مورد ارزیابی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل آماری داده ها در مورد شاخص های(محتوایی و ترسیمی) ترسیم خانواده بر اساس آزمون آماری مجذور خی انجام شد.

آزمون ترسیم خانواده: این آزمون توسط هالس[4] تدوین شد. این آزمون همزمان با پیشرفت خانواده درمانی در دهه های 1960 و 1970 شهرت بیشتری به دست آورد. آزمون ترسیم خانواده علاوه بر ویژگی های فردی آزمودنی، روابط و نیازهای خانوادگی او را منعکس می کند. این آزمون به ویژه برای کودکان و نوجوانانی که صحبت کردن درباره­ی احساساتشان در مورد خانواده برایشان دشوارتراست، مفید خواهد بود (17).

 این آزمون به دو شیوه قابل اجرا می باشد: شیوه­ پورو و کرمن. در شیوه­ی اجرای پورو آزمونگر از کودک می خواهد که به ترسیم خانواده­ی خود بپردازد در حالی که در شیوه­ی اجرای کرمن آزمونگر از کودک می­خواهد تا خانواده­ای را که دوست دارد به دلخواه خود ترسیم کند. تفاوت این دو شیوه­ی اجرا در آزادی کودک به هنگام ترسیم می باشد. در شیوه­ی اجرای کرمن زمانی که آزمونگر از کودک می خواهد تا خانواده­ای را ترسیم کند، کودک مختار است که خانواده­ی خودش یا هر خانواده­ی دیگری را که تمایل دارد انتخاب کرده و ترسیم نماید. بنابراین مانند شیوه­ی اجرایی پورو، کودک خود را در برابر مسایل ویژه­ی خانواده­اش نمی بیند و مکانیسمهای دفاعی کودک فعال نمی­گردد. در آزمون ترسیم خانواده، شاخص های ترسیمی و محتوایی در ارزیابی نقاشی های کودکان مورد توجه قرار می گیرند که به برخی از آنها که در این پژوهش بررسی شدند اشاره می­گردد. شاخص های محتوایی شامل موارد زیر است:

ارزنده سازی: از دیدگاه روان تحلیل گری، فرد ارزنده سازی شده کسی است که کودک بیشترین نیروی عاطفی خود را در وی سرمایه گذاری می کند و آن را به صورت یکی از این موارد نشان می دهد.

الف-  اولین شخص ترسیم شده: در واقع کسی است که کودک به وی فکر می کند و توجه خاصی نسبت به او مبذول می دارد (18).

ب-  بزرگترین شخص ترسیم شده: کودک فرد مورد نظر خود را که از دیگران برایش مهمتر است، نسبت به سایر افراد حاضر در نقاشی، بزرگتر ترسیم می کند (3).

ج-  موضوع همسانسازی کودک: کودک به طور صریح می گویدکه تمایل دارد جای فرد مشخصی باشد و مانند اوگردد.

ناارزنده سازی: در ترسیم خانواده، کودک به ناارزنده سازی شخصی که در او اضطراب برمی انگیزد می پردازد و آن را به یکی از اشکال زیر نشان می دهد.

 الف - حذف کامل فرد: وقتی در نقاشی کودک یکی از اعضای خانواده ترسیم نشده باشد، در حالی که آن شخص وجود دارد و در کانون خانواده حاضر است می توان نتیجه گرفت که کودک مایل است که وی از بین برود (18).

ب – آخرین شخصیت ترسیم شده: فردی که توسط کودک در نقاشی به عنوان آخرین نفر کشیده می شود نشانه­ی ناارزنده سازی آن فرد و کم اهمیت بودن او در نظر کودک است. این شخص می تواند یکی از والدین، خواهر یا برادر، سایر اقوام و حتی خود کودک باشد(3).

افزودن فردی جدید: گاهی کودکان، افرادی را به اعضای خانواده­ی خود می افزایند که در عمل با آنها زندگی نمی کنند. این افراد ممکن است یکی از آشنایان، اقوام و یا حتی شخصیت های خیالی و آرزویی باشند. شخصیت های آرزویی کسانی هستند که کودکان به گونه­ای آرزوی همانندسازی با آنها را دارند .

شاخص های ترسیمی شامل موارد زیر است:

وسعت نقاشی: در ارزیابی نقاشی های کودکان به کارگیری فضا نشان دهنده­ی ارتباط و طریقه­ی واکنش کودک با محیط اطراف اوست.کودکان خجالتی و کمرو و درونگرا در گوشه­ی کاغذ و یا قسمت محدودی از فضای کاغذ، نقاشی می کنند و این نشانگر عدم اعتماد به نفس آنها است. درعوض استفاده از بخش قابل ملاحظه ای از کاغذ برای نقاشی نمایانگر برونگرا بودن نقاش است.

نیروی خطوط ترسیم: از ورای خط چیزی به طور مستقیم بیان می شود که ممکن است نمایانگر حالتهای روحی یا فکری خودآگاه یا ناخودآگاه خالق آن و یا نشانگر خطوط شخصیت  باشد. به طورکلی، قدرت و شدت خط، نشانگر نیروی عاطفی در حین انجام کار در فرد است. جهت ترسیم کودک: جهت حرکت ترسیم در نقاشی از چپ به راست، نشان دهنده یک حرکت طبیعی پیشرونده است. در حالی که ترسیم از راست به چپ، به منزله­ی یک حرکت واپس­رونده تلقی می­شود(3).

فاصله­ی کودک از والدین: اعضای یک خانواده هماهنگ در نقاشی کودکان، همیشه با هم و دست در دست هم نشان داده می شوند. نزدیک شدن دو یا چند شخصیت نشانگر انس و الفت واقعی آنها و یا تمایل کودک به آن است. کودک خودش را نزدیک شخصی نقاشی می کند که احساس می کند درکنارش راحت است و یا او را بیشتر از همه دوست دارد (18).

یافته ها

دامنه سنی کودکان شرکت کننده در پژوهش، 7 تا 10 سال (2/8  M= و 03/1 sd= ) بود. 14 کودک در گروه تک فرزند ( 8 دختر،  6 پسر) و 16 کودک در گروه چند فرزند یا دارای خواهر و برادر (10 دختر، 6 پسر) بودند.  تحصیلات 1/7 درصد مادرانِ کودکان تک فرزند دیپلم، 3/64 درصد لیسانس و 6/28 درصد فوق لیسانس بود.  تحصیلات 40 درصد مادرانِ کودکان دارای خواهر و برادر، دیپلم، 3/53  درصد لیسانس و 7/6 درصد فوق لیسانس بود. از سوی دیگر، میزان تحصیلات 7/35 درصد پدرانِ کودکان تک فرزند دیپلم، 50 درصد لیسانس و 3/14 درصد فوق لیسانس بود و 7/26 درصد پدران کودکان دارای خواهر و برادر دیپلم، 3/53 درصد لیسانس و 20 درصد فوق لیسانس بود.  3/64 درصد پدر کودکان تک فرزند و 7/46درصد پدر کودکان دارای خواهر و برادر، شغل اداری و مابقی شغل آزاد داشتند.  8/42 درصد مادران کودکان تک فرزند و 60 درصد مادران کودکان دارای خواهر و برادر، خانه دار و بقیه شاغل بودند. سن والدین در هر دو گروه بین 27 تا 41 سال بود. تعداد فرزندان در خانواده های چند فرزند، به غیر از 3 خانواده که دارای سه فرزند بوده مابقی دو فرزند داشتند.

به منظور مقایسه شاخص های ترسیم خانواده بین کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند از آزمون آماری غیرپارامتریک مجذور خی و توزیع فراوانی و نسبت استفاده گردید (جدول 1).

با توجه به سئوال پژوهش مبنی بر این که آیا بین کودکان 7 تا 10 ساله­ی خانواده های تک فرزند و چند فرزند در شاخص های محتوایی آزمون نقاشی خانواده تفاوت وجود دارد، تحلیل یافته های جدول 1 نشان می دهد بین کودکان تک فرزند و دارای خواهر و برادر در زمینه­ی اولین شخص ترسیم شده، تفاوت معنی داری وجود داشت (04/0 = p) و بیشتر کودکان تک فرزند، والدین را اولین فرد ترسیم نمودند. در مورد بزرگترین شخص ترسیم شده بین کودکان تک فرزند و دارای خواهر و برادر، تفاوت معنی داری وجود نداشت (599/0 = p) و بیشتر کودکان، یکی از والدین را به عنوان بزرگترین فرد ترسیم کردند. بین کودکان تک فرزند و دارای خواهر و برادر در مورد فرد انتخاب شده برای همسان سازی، تفاوت معنی داری دیده نشد (555/0 = p) و اکثرکودکان، والدین را برای همسان سازی انتخاب کردند و تمایل داشتند شبیه یکی از والدین خود باشند.

در مورد آخرین شخص ترسیم شده نیز بین کودکان دو گروه تفاوت معنی داری دیده نشد (106/0 = p). کودکان تک فرزند و دارای خواهر و برادر یکی از والدین را به عنوان آخرین فرد ترسیم کردند.  با توجه به (011/0 = p) می توان دریافت که بین کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند در مورد افزودن فرد جدید به مجموعه خانواده، تفاوت آماری معنی داری وجود دارد و کودکان تک فرزند بیشتر از کودکان خانواده های چند فرزند، فرد جدیدی را به جمع خانواده های ترسیم شده اضافه کردند.  بین کودکان تک فرزند و دارای خواهر و برادر در مورد حذف کامل افراد تفاوت معنی داری مشاهده نگردید (296/0 = p) با این حال، کودکان خانواده های چند فرزند بیشتر از کودکان تک فرزند  به حذف کامل یکی از اعضا از مجموعه­ی خانواده پرداختند.

در زمینه­ی تفاوت بین کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند در شاخص های ترسیمی،  یافته های جدول 2 نشان می دهد  بین کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند در زمینه­ی وسعت نقاشی، تفاوت معنی داری دیده نشد (523/0 = p) و بیشتر کودکان از سطح وسیعتری از کاغذ برای ترسیم استفاده کردند. با توجه به ( 295/0 = p ) بین کودکان دو گروه در مورد نیروی خطوط ترسیم، تفاوت معنی داری دیده نشد و در هر دو گروه، بیشتر کودکان نقاشی را با خطوط پررنگ کشیده بودند. در زمینه­ی جهت ترسیم با توجه به (696/0 = p) بین کودکان خانواده­های تک فرزند و چند فرزند تفاوت معنی داری دیده نشد و بیشتر کودکان نقاشی را از سمت راست به چپ  و در جهت واپس رونده کشیده بودند. در زمینه­  فاصله­ کودک از والدین در نقاشی،  نیز تفاوت معنی داری بین کودکان دو گروه دیده نشد (825/0 = p ) و بیشتر کودکان خود را با فاصله­ی بیشتری از والدین ترسیم کردند.

بحث و نتیجه گیری

نقاشی کماکان یکی از پرکاربردترین آزمون های مورد استفاده در درمانگاه های روان شناختی و ابزاری مفید برای از بین بردن فاصله­ی بین کودک و مصاحبه کننده در اولین جلسه­ی مصاحبه است . از طرفی به دلیل جذاب و لذت بخش بودن آن برای کودکان، ترس و اضطراب کودک را کاهش می­دهد (19). آزمون ترسیم خانواده برای بررسی عملکرد خانواده، کیفیت رابطه­ی دلبستگی کودک  - والد، درک کودک از روابط با سایر اعضای خانواده مفید است (20). ترتیب تولد و تعداد فرزندان خانواده در شکل گیری شخصیت، ویژگی های عاطفی و رفتاری کودکان موثر است زیرا نحوه برخورد والدین با کودکان بزرگتر و کوچکتر همچنین هنگامی که تک فرزند یا چند فرزند داشته باشند، متفاوت خواهد بود لذا تفاوت رفتاری والدین منجر به شکل گیری خصوصیات عاطفی و رفتاری گوناگون در کودکان می گردد. نتایج پژوهش حاضر که با هدف مقایسه­ ویژگی های ترسیمی کودکان خانواده های تک فرزند و چند فرزند  بر اساس آزمون ترسیم خانواده انجام شده بود، نشان داد در شاخصِ اولین شخص ترسیم شده از شاخص های محتوایی ِآزمون ترسیم خانواده، بین کودکان تک فرزند و چند فرزند تفاوت معناداری مشاهده گردید(04/0 = p). این یافته با نتایج گیلی و همکاران (1)، فداکار و همکاران (4) همخوان بود.

در پژوهش حاضرکودکان ِخانواده های تک فرزند بیشتر از کودکان ِخانواده های چند فرزند، ابتدا یکی از والدین خود را ترسیم نمودند ولی بیشترکودکان در خانواده های چند فرزند ابتدا تصویر خود را ترسیم کردند. در تبیین این یافته می توان گفت اولین فردی که توسط کودک در نقاشی ترسیم می شود نشانه­ی اوج توجه کودک به آن فرد است. این توجه می تواند نشانه رابطه خوب یا بد کودک با آن شخص باشد که باعث شده  نقش مهمی در ذهن و زندگی کودک ایفا نموده و در جریان نقاشی فرصت ابراز آن را داشته باشد. در خانواده های تک فرزند، اشتغال ذهنی کودکان در مورد والدین است زیرا کودک وقت بیشتری را با والدین سپری کرده  و آنها را الگوی خویش قرار می دهد در حالی که کودکان در خانواده های دارای خواهر یا برادر، بیشتر ذهن­شان درگیر موقعیت فعلی در جمع خانواده می باشد.

همچنین پژوهش حاضر نشان داد بین کودکان دو گروه در شاخصِ افزودن فرد جدید نیز تفاوت معناداری وجود داشت (011/0 = p). به عبارتی کودکان تک فرزند بیشتر از کودکان خانواده های چند فرزند، فرد جدیدی را به جمع خانواده های ترسیم شده اضافه کردند. کودکان در دوره پیش دبستانی و دبستان نیاز بیشتری به بازی و برقراری ارتباط با همسالان احساس می کنند. زیرا بسیاری از قوانین انضباطی را حین بازی و حضور در جمع همسالانشان می آموزند.  همچنین یادگیری و تقلید کودکان در سنین کودکی از همسالان خویش بیشتر است و نیاز به تایید و پذیرفته شدن از سوی آنها دارند. کودکانی که در خانواده چند فرزند پرورش می یابند، نیازشان به داشتن همبازی به وسیله خواهر و برادر ارضا می گردد در حالی که کودکان تک فرزند از داشتن چنین فرصتی محروم هستند و بنظر می رسد با افزودن فردی جدید به نقاشی، نیازشان را بازگو می نمایند.

در زمینه وسعت ترسیم یا سطحی از کاغذ که کودک برای به تصویر کشیدن خانواده از آن استفاده می کند، بین کودکان تک فرزند و چند فرزند تفاوت معنی داری دیده نشد ولی تعداد بیشتری از کودکان دارای خواهر و برادر نسبت به کودکان تک فرزند، سطح وسیعی از کاغذ را برای ترسیم استفاده نمودند که بیانگر برونگراتر بودن آنها است. ایروانی و همکاران (5) در بررسی نقاشی خانواده­ کودکان طلاق و غیرطلاق دریافتند که کودکان طلاق سطح کمتری از کاغذ را برای ترسیم انتخاب کردند. در نیرویی که کودک برای ترسیم افراد از طریق قلم بر روی کاغذ وارد نموده تا آنها را با خطوطی کم رنگ یا پررنگ نقاشی کند، بین کودکان دو گروه در پژوهش حاضر تفاوت معنی داری مشاهده نگردید. اکثر کودکان دو گروه نیروی زیادی برای ترسیم استفاده کرده و اشخاص را با خطوطی پر رنگ کشیدند که مبین نیرومندی کشاننده ها یا رهاسازی غریزی است. در مورد جهت ترسیم بین کودکان دو گروه تفاوت معنی داری دیده نشد و تقریبا نیمی از کودکان هر گروه جهت ترسیم طبیعی (از چپ به راست) و نیمی دیگر جهت واپسرونده (از راست به چپ ) را نشان دادند. بین کودکان دو گروه در پژوهش حاضر در مورد فاصله­ی کودک از والدین، تفاوت معنی داری مشاهده نگردید و اکثرکودکان خود را با فاصله نسبتا زیاد از والدین، ترسیم نمودند. با وجود آن که بین نتایج حاصل از پژوهش حاضر با برخی مطالعات در این زمینه همخوانی وجود نداشت، نتیجه می گیریم که هر چند حضور والدین در کنار کودکان برای رشد عاطفی، ذهنی، اجتماعی و جسمی آنها ضروری است، اما علاوه بر حضور والدین، وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خانواده، وجود و حضور خواهر و برادر نیز در رشد کودک بسیار موثر است.  

در پژوهش حاضر نیز همانند سایر مطالعات انجام شده بر روی کودکان با مشکل عدم همکاری و تمرکز آنها در جریان کار مواجه بودیم و از طرفی دیگر انتخاب نمونه از یک مرکز مشاوره و خدمات روان شناختی، قابلیت تعمیم پذیری یافته ها را کاهش می دهد. پیشنهاد می شود تا در پژوهش های آتی آزمون ترسیم خانواده در میان کودکان سنین مختلف و با حجم وسیعتر اجرا گردد، در حالی که تعداد کودکان محدود نباشد و نتایج قابلیت تعمیم پذیری داشته باشند.

تشکر و قدردانی: بدین وسیله از مدیریت مرکز مشاوره و خدمات روان شناختی سرای تداوم، کودکان شرکت کننده و والدین آنها که ما را در اجرای پژوهش صمیمانه یاری نمودند، تشکر و قدردانی می نماییم. یادآور می شود این پژوهش برای نویسندگان هیچ گونه تضاد منافعی نداشته است.