خانه از مأمن تا ناامن

خانه از مأمن تا ناامن

به خانه پناه بردم تا ایمن باشم. صدای فریادها اما مجالی برای ایمنی­ام باقی نگذاشت.

خشونت خانگی چیست؟

خانواده، عموماً به منزله مکانی است که افراد، آن را به عنوان مأمن، مأوا و پناهگاه خود تلقی کرده و آرامش و سکون و هماهنگی آن را خواستارند. گاه، همین، مأمن، بستر تولید کننده خشونت گردیده و تصویر آرام و امنش در هم شکسته می­شود.

خشونت خانگی، خشونتی است که توسط افراد یک خانواده که ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشته و باهم زندگی می کنند، صورت می­گیرد و شامل هر نوع رفتاری است که موجب آزار، سرخوردگی و شرمساری طرف مقابل می­گردد.

قربانیان خشونت خانگی

شایع­ترین قربانیان خشونت در فضای خانواده کودکان، زنان و سالمندان می­باشند.

اقسام خشونت خانگی

پرخاشگری مخرب در خانه­ها، عمدتاً از نظر شکل ظاهری به سه دسته تقسیم می­گردد:

الف) خشونت­های فیزیکی: که قربانیانش، غالباً، افرادی هستند که زور بازو و قدرت عضلانی کمتری دارند. این نوع خشونت چه در مورد کودکان اتفاق بیفتد، چه در مورد زنان، بسیار خطرناک بوده و حتی گاه مرگبار است.

ب) خشونت­های روانی: گاهی به صورت آشکار، آزاری در خانواده مشاهده نمی­شود. اما مصادیق متعددی از تحقیر، توهین، ندیده گرفته شدن یا دست کم گرفته شدن، طرد شدگی، خیانت جنسی، استفاده جنسی، مالی و عاطفی، مسخره کردن و . . . ، وجود دارد که عوارضی به شدت خشونت فیزیکی بر جای می­گذارد.

ج) نظاره­گر بودن (مشاهده خشونت): این قسم از خشونت خانگی، غالباً مورد توجه قرار نمی­گیرد، در حالی که، خشونت همسران غالباً خود یکی از مصادیق کودک آزاری محسوب می­گردد، آن هنگام که کودک، نزاع، درگیری و اختلاف والدین را مشاهده می­کند، خود در معرض آزار والدین قرار گرفته است.

در نظاره گر بودن، احساس قربانی شدن، له شدن و عدم ارزش به کودک منتقل شده و کودک عمیقاً آزار والدین را تجربه می­کند.

چگونه فرد نظاره­گر خشونت، آسیب می­بیند؟

هنگامی که کودک، نزاع والدین را مشاهده می­کند، با فرد آزار دیده (مثلاً مادر) همانند سازی کرده، درد و له شدگی مادر را احساس می­کند و گویی که خود آسیب دیده است.

مکانیزم مورد استفاده کودکان آزار دیده چیست؟

برون ریزی و جابه­جایی. هنگامی که کودک توسط والدین مورد آزار قرار می­گیرد، از آنجایی که نمی­تواند خشم خود را به منبع اعمال شده پرخاشگری نشان دهد، آن را نسبت به افراد کوچکتر مثلاً (خواهر یا برادر کوچکتر) و یا هم سالان خود ابراز می­کند. بدین علت رد پای غالب پرخاشگری­های کودکان به خشونت خانگی می­رسد.

عوارض خشونت خانگی بر کودکان

خشونت، با توجه به این که در چه سنی اتفاق افتاده باشد، عوارض متفاوتی بر جای می­گذارد. در سنین5-1 سالگی، مشکلات خواب، شب ادراری، اضطراب جدایی و مشکلات رشدی را مشاهده می­نماییم. در سنین 12-6 سالگی، اختلالات خوردن، رفتارهای فریبنده و سر کار گذاشتن را با هدف دریافت توجه مشاهده می­شود و در سنین نوجوانی، ترس از طرد شدن، ترس از دست دادن کنترل، فرار از خانه، درگیر شدن با مصرف مواد، افکار خودکشی و دیگرکشی مشاهده می­گردد.

عوارض خشونت خانگی بر زنان

ترس، افسردگی، اضطراب منتشره، اختلال وسواس- اختلال در خوردن، اختلال در خواب، احساس خستگی، علائم گوارشی، علائم قبل از قاعدگی، درد مزمن مانند سردرد، دردهای پراکنده و ضعف عمومی، کم خونی، مصرف مواد مخدر، افکار خودکشی، عزت نفس پایین، مشکلات میان فردی مانند عصبانیت، درگیری، قهر، ناسازگاری و لجبازی و . . . از عوارض شایع خشونت بر زنان است.

چه عوامل تاریخچه­ای در بروز خشونت خانگی موثرند؟

سابقه دیدن آزار در کودکی، سابقه اختلال سلوک و اختلال شخصیت ضد اجتماعی از جمله عوامل تاریخچه­ای موثر در بروز خشونت می­باشند.

عوامل بالینی موثر در بروز خشونت خانگی

افسردگی، اضطراب، سوء مصرف مواد و برخی از اختلالات شخصیت.

عوامل آماده سازی موثر در بروز خشونت خانگی

شغل غیرثابت، ضعف فرد در تنظیم و مدیریت هیجانات، ضعف ارتباطی کلامی فرد، مشکل درکنترل تکانه­ها، از جمله عوامل موثر در بروز خشونت خانگی است.

آیا خشونت از خلق و خو نشأت می­گیرد؟

سه خلق هیجان پذیری، فعال بودن و اجتماعی بودن، بلوک­های سازنده شخصیت، به تعبیر برخی اندیشمندان هستند. خلق هیجان پذیر به سطح برانگیختگی ما اشاره دارد و از سه مولفه (اندوه، ترس  و خشم)تشکیل شده است. کسانی که هیجان پذیر هستند، به راحتی تحریک می­شوند و از کوره در می­روند. گروهی دیگر، به راحتی تحریک نشده و هیچ چیز، ناراحتشان نمی­کند و گروه سوم افرادی هستند که با جزِیی ­ترین محرک تحریک می­شوند و بسیار حساس هستند.گروه اول که به راحتی از کوره در می­روند و گروه سوم که بسیار حساس هستند، هر دو مستعد خشونت و پرخاشگری می­باشند. کسانی که هیجان پذیری بالا و ارتباطات اجتماعی کمی دارند نیز به راحتی به خشونت دست می­زنند.

آیا سبک فرزند پروری در تولید و بروز خشونت موثر است؟

خاستگاه رفتار پرخاش گرانه، در اغلب موارد خانواده است. کودکان، از طریق مکانیزم­های یادگیری و الگوگیری و نیز القائات شناختی و عاطفی، رفتار پرخاش­گرانه را به عنوان یک استراتژی حل مسأله و کنترل دیگران مورد استفاده قرار می­دهند.

در میان 4 سبک شایع فرزند پروری (والدین مقتدر، والدین مستبد(سخت گیر)، والدین سهل گیر و والدین اغماض­گر، غیر از سبک قاطع، هر سه، تولید کننده بستر خشونت در خانواده می­باشند.

والدین سخت گیر(پرتوقع) نیز اساساً، به علت استفاده از روش­های خشونت آمیز، تولید خشونت می­کنند. والدین سهل گیر که سعی می­کنند، مرتباً احساس منفی خود را سرکوب کرده و آن را از فرزندان پنهان نمایند، بدین وسیله اعلام می­کنند که ابراز هر گونه احساس منفی، ناپذیرفتنی است و بدین روش به پیدایش افراد ضد اجتماعی و دارای وجدان ضعیف کمک می­کنند، افرادی که آمار بالای خشونت را در بزرگسالی، گزارش می­دهند و والدین بی­توجه با پایین نگه داشتن عزت نفس کودکان، در بزرگسالی آنان را مستعد آزارگری و آزار دیدگی می­نمایند.

ویژگی­های اساسی فرد آزارگر در خانواده چیست؟

فرد سوء استفاده­گر (آزارگر) اغلب از کمبود عزت نفس در رنج است و احساس ناامنی می­کند. او نیاز شدید به کنترل دیگران دارد و این نیاز را غالباً با خشونت پاسخ می­دهد. طلبکار بودن و فقدان همدلی از دیگر ویژگی­های شاخص فرد آزارگر می­باشد. افراد آزارگر، غالباً تحمل به تأخیر انداختن ارضاء نیازهای خود را ندارند.

عوامل روانی موثر در بروز خشونت خانگی

حرمت خود پایین، هیجان پذیری، رفتارهای تکانشی و مهار پایین، مردم آمیزی یا مردم گریزی، بدبینی، بی­اعتمادی، خوش بینی افراطی، سلطه جویی، رقابت جویی، حسادت، احساس ناایمنی، حقارت و برتری طلبی، از عوامل روانی موثر در بروز خشونت خانگی می­باشد.

برخی اختلالات روان شناختی (مانند افسردگی) نیز فرد را مستعد ابتلاء به خشونت می­نمایند.

آیا علت خشونت تنها در کودکی ما نهفته است؟

گرچه، ویژگی­های شخصیتی، عزت نفس و خلق و خو، تأثیری قابل توجهی در بروز خشونت دارد، لیکن، پذیرش این امر، به مفهوم بی­توجهی به عوامل موثر ارتباطی، مدیریت هیجانی و تأثیر تحریفات شناختی بر بروز خشونت نیست.

ارزیابی­های شناختی چه تأثیری در بروز خشونت خانگی دارند؟

چنانچه بپذیریم پیش از هر رفتار، فکری نهفته است که تولید احساس(هیجان) می­کند، باید باور کنیم که افکار ما، سهم بسزایی در تولید رفتارهای خشونت آمیز دارند. آنچه به عنوان رفتار خشن می­بینیم غالباً از یک احساس (هیجان) بر خواسته است و آن هیجان را فکری تولید کرده است.

ارزیابی ما از موقعیت، می­تواند بر شدت تجربه هیجانی ما تأثیر بگذارد. تفکرات و ارزیابی­های شناختی، می­توانند، نقش عمده­ای در تمایز هیجانات و این که ما چه نوع هیجانی را نشان دهیم، داشته باشد.

در بسیاری از ارتباطات انسانی به ویژه ارتباطات زناشویی رد پای شناخت آسیب دیده و افکار اتوماتیک منفی در تولید خشونت دیده می­شوند. شناخت آسیب دیده، برداشت غیر متناسب با واقعیت موجود است. آنچه ما را از ارتباطات، آزرده و دل گیر می­نماید، در بسیاری از موارد، واقعیت رفتار طرف مقابل نیست، برداشت نادرست ما، از آن رفتار است.

به این مثال توجه کنید "جمشید دیر به منزل آمده است(اتفاق)، همسرش (مینا) با خود فکر می­کند حتماً پای زن دیگری در میان است"، (افکار منفی ایجاد کننده خشم)، این فکر مینا را به شدت ناراحت و خشمگین می­کند (احساس)"، بنابراین به محض دیدن جمشید، داد می­کشد و مشاجره می­کند.

با تمرین، می­توان افکار منفی را شناسایی کرد و چنانچه هیجان ناخوشایند ما، از آن افکار سرچشمه می­گیرد، هیجان را کنترل نمود.

آیا تحریفات شناختی در بروز خشونت خانگی موثرند؟

پاسخ، مثبت است. تحریفات شایع شناختی عبارتند از "تفکر همه یا هیچ، تعمیم، بی­توجهی به امر مثبت، نتیجه گیری شتاب زده، فکر خوانی، قضاوت، بزرگ نمایی و کوچک نمایی" و . .  .

آشنایی با این تحریفات و پیدا کردن رد آنان در هیجانات ناخوشایند، سهم بسزایی در کاهش خشونت خانگی (همسر آزاری) دارد.

آیا می­توان از خشونت خانگی پیشگیری کرد؟

چنانچه بپذیریم زادگاه خشونت، خانواده است، باید باور کنیم که با یادگیری روش­های صحیح فرزند پروری در پیشگیری از انتقال نسل به نسل خشونت گام برداشته­ایم. و چنانچه باور کنیم مهارت­های ارتباطی نیز در تولید خشونت به ویژه میان همسران سهم دارد، با یادگیری مهارت­های حل تعارض، کنترل خشم و آگاهی از تحریفات شناختی در کاهش فضاهای خشونت آمیز گام برداشته­ایم.

پس، باور کنیم تغییر از خود ما آغاز می­شود. خشونت خانگی پدیده­ای مبتنی بر جنسیت نیست، آسیبی است مبتنی بر تربیت، طرز نگاه و برداشت ما از واقعیت، پس برای پیشگیری از آن، آموزش مهارت­های فرزندپروری، مهارت کنترل خشم، مهارت حل تعارض و حل مسئله را جدی بگیریم.

خشونت­های فیزیکی را جدی بگیریم

خشونت­های فیزیک متأسفانه، بیش از گذشته، گزارش می­گردد. آسیب­های غیر قابل جبرانی بر جای می­گذارد. نقض عضو، جراحات جدی و حتی مرگ. کودک آزاری و روابط فرازناشویی نیز از دیگر عوارض تلخ آن محسوب می گردد.

خشم­هایمان را اگر نپائیم، دیر می­شود.

-------------------------------------------------------------------------------------

لیلا بهنام